ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ

Η πρόοδος της αστρονομίας μέσα στον 20ό αιώνα σημείωσε τεράστια άλματα: επιταχυνόμενη διαστολή του σύμπαντος, Μεγάλη Έκρηξη, µαύρες τρύπες, υπερκαινοφανείς αστέρες και τόσα άλλα. Ωστόσο, η αόρατη σκοτεινή ύλη, που είναι αναγκαία για να εξηγήσουμε την κίνηση των γαλαξιών, η αόρατη σκοτεινή ενέργεια, που είναι αναγκαία για να δικαιολογήσουμε την επιτάχυνση της διαστολής του σύμπαντος, αλλά και οι µαύρες τρύπες, που εξαφανίζουν τη συνήθη ύλη όπως ο ταχυδακτυλουργός εξαφανίζει έναν λαγό μέσα στο καπέλο του, διαμορφώνουν την εικόνα ενός σύμπαντος που αδυνατούμε να το συλλάβουμε, γιατί δεν μπορούμε να παρατηρήσουμε ολοένα και μεγαλύτερο τµήµα του.

Πολλοί πιστεύουν ότι η μετανάστευση είναι ένα φαινόμενο κυρίως των ημερών μας. Κι όμως, είναι παλιό όσο η ίδια η ανθρωπότητα. Η μετανάστευση είναι συνυφασμένη με την ανάδυση του πολιτισμού. Οι ανθρώπινες κοινωνίες, ωστόσο, αντιδρούσαν συνήθως αρνητικά στους νεοφερμένους. Ίσως ήταν ο αρχέγονος φόβος για τον «βάρβαρο», τον απολίτιστο κι απειλητικό ξένο…

Σήμερα ζούμε μια εποχή ταχύτατων αλλαγών: την εποχή της παγκοσμιοποίησης. Και η μετανάστευση παραμένει ένας από τους βασικούς μηχανισμούς της ανθρώπινης προόδου. Αλλά ο φόβος για τον «βάρβαρο» ζει και σήμερα, το ίδιο όπως παλιά.

Στον δημόσιο διάλογο συνήθως παραβλέπεται πως κάθε επιστημονική ανάλυση του φαινομένου της μετανάστευσης καταλήγει –σχεδόν μονότονα– στο ίδιο συμπέρασμα. Η διεθνής μετανάστευση ωφελεί τους πάντες: τις χώρες προέλευσης, τις χώρες προορισμού, τους ίδιους τους μετανάστες. Οι εκκλήσεις για περιορισμό της μοιάζει να προδίδουν άγνοια συνδυασμένη με φόβο.

Υπάρχει όμως και κάτι άλλο: στις πλούσιες χώρες οι πολίτες κάνουν λίγα παιδιά και ζουν πολλά χρόνια. Ο πληθυσμός τους γερνάει και σύντομα θ’ αρχίσει να συρρικνώνεται. Την ίδια στιγμή, η δεξαμενή των μεταναστών, που ακόμα φαντάζει ανεξάντλητη, θ’ αρχίσει γρήγορα να στερεύει. Η έλευση μεταναστών σήμερα αντιμετωπίζεται ως πρόβλημα. Αύριο θα γίνει το ζητούμενο. Και, ως συνήθως, κερδισμένες θα βγουν οι κοινωνίες που ήξεραν να προνοούν…

Είναι άραγε νοµιµοποιηµένη, σε µια φιλελεύθερη δηµοκρατία, η άσκηση κρατικού εξαναγκασµού σε ζητήµατα βιοηθικής; Το βιβλίο αυτό αναζητά τους λόγους του βιοηθικού εξαναγκασµού στην ηθική της αυτονοµίας. Αφετηρία του αποτελεί η επιχειρηµατολογία του Ronald Dworkin, στη µονογραφία του Life’s Dominion, για τη συνταγµατική δυνατότητα να θεµελιωθεί ένα δικαίωµα στην άµβλωση και την ευθανασία ως δικαίωµα ουσιωδώς θρησκευτικής ελευθερίας. Ωστόσο, ο συγγραφέας δεν δικαιολογεί την εν λόγω κανονιστική αφετηρία του παρά µόνο στο πλαίσιο µιας ανανεωµένης καντιανής φιλοσοφίας του δικαίου και την εµπλουτίζει µε µια µεθοδολογία που έχει τη σύγχρονη ρίζα της στην πολιτική φιλοσοφία του John Rawls. Ο αναγνώστης καλείται να αναστοχαστεί ο ίδιος τη βασιµότητα του σχετικού φιλοσοφικού προβληµατισµού από το εσωτερικό µεν των θεµελιωδών ηθικών και πολιτικών αρχών που, κατά το περιεχόµενό τους, καθιστούν δυνατή τη συµβίωσή µας σε θεσµικές συνθήκες ελευθερίας και ισότητας, εν όψει όµως των πλέον δυσεπίλυτων περιπτώσεων ερµηνείας και εφαρµογής τους· από την οπτική γωνία, δηλαδή, µιας κριτικής περιπτωσιολογίας.

Γιατί δεν είμαστε σκλάβοι των γονιδίων μας και σε τι διαφέρουμε απ’ τους χιμπατζήδες; Τι είναι η επιγενετική και γιατί η τρυφερότητα κατά τον θηλασμό καθορίζει πώς θα συμπεριφέρεται το νεογέννητο ποντικάκι σε όλη τη μετέπειτα ζωή του; Πώς μετατρέπεται σε αχαλίνωτο Δον Ζουάν ένας μονογαμικός αρουραίος και πώς επηρεάζουν τη συμπεριφορά μας ουσίες όπως η ντοπαμίνη, η σεροτονίνη ή η κοκαΐνη; Γιατί στον πόλεμο κατά των μικροβίων χαμένοι θα είμαστε πάντα εμείς; Σε τι παραπέμπουν οι «πρωτόγονοι» μονοκύτταροι οργανισμοί που δραστηριοποιούνται σε νερά που κοχλάζουν; Τι πληροφορίες μας δίνουν για τη ζωή σε άλλους πλανήτες οι διαστημοσυσκευές που έχουμε στείλει;

Το βιβλίο αναζητά τις απαντήσεις σε όλα τα παραπάνω ερωτήματα και σε πολλά ακόμη. Κάθε ένα από τα 19 μικρά δοκίμιά του είναι σαν ένα παραμύθι, όπως γράφει στον πρόλογο ο νομπελίστας Rolf Zinkernagel. Με ύφος αφηγηματικό −συχνά σε πρώτο πρόσωπο− και διάθεση στοχαστική, ενίοτε ποιητική, μας μεταφέρει σ’ έναν κήπο γεμάτο θαύματα, τον αόρατο κήπο της μοριακής και κυτταρικής βιολογίας, της βιοχημείας και της γενετικής – τον κήπο της αυτογνωσίας μας.

Το σεξ βρίσκεται στο επίκεντρο κάθε ατομικής συμπεριφοράς, στον κόσμο των ζώων. Αυτό, βέβαια, έχει άμεση επίπτωση στο σχήμα, το μέγεθος, τη μορφολογία, αλλά και στους τρόπους λειτουργίας των αναπαραγωγικών τους οργάνων. Όλα τα παραπάνω συνδέονται με το περίφημο φαινόμενο της φυλετικής (ή σεξουαλικής) επιλογής, το οποίο ο ίδιος ο Δαρβίνος είχε θεωρήσει τόσο σημαντικό ώστε να του αφιερώσει ολόκληρο βιβλίο! Ωστόσο, στον αιώνα που ακολούθησε οι σχετικές έρευνες αναπτύχθηκαν ελάχιστα: η αιδημοσύνη και τα ταμπού έπαιξαν τον ρόλο τους. Σήμερα, βέβαια, τα πράγματα αλλάζουν…

Στα Γενετήσια παιχνίδια, ο εξελικτικός βιολόγος και οικολόγος Μέννο Σχίλτχαϋζεν καταφέρνει να συγκεντρώσει όλα τα καινούργια στοιχεία για το θέμα και να αναδείξει με χιούμορ, πολλά σκίτσα και διαγράμματα, γλαφυρή και ενίοτε υπαινικτική γλώσσα, αλλά πάντοτε τεκμηριωμένα, την εξέλιξη της σεξουαλικής συμπεριφοράς μέσα από την εξέλιξη των γεννητικών οργάνων. Σκιαγραφώντας έναν κόσμο άλλοτε άγριο κι άλλοτε αστείο (όπως είναι εντέλει και η ζωή), διαλύει παρανοήσεις και προκαταλήψεις (περί καλού και κακού) και μας δίνει να καταλάβουμε ότι το άρμα της εξέλιξης της ζωής (που δεν έχει οδηγό) το τραβούν, σε μεγάλο βαθμό, τα δύο «άλογα» της φυλετικής επιλογής. Το ένα είναι αρσενικό και το άλλο θηλυκό: συχνά διαφωνούν μεταξύ τους, πρόσκαιρα συμφιλιώνονται, έως την επόμενη σύγκρουση, όμως αλλάζουν συνέχεια μορφή και συμπεριφορά.

Γιατί πιστεύουν τόσοι άνθρωποι στην τηλεπάθεια, στους μάγους, στις προηγούμενες ζωές, στις απαγωγές από εξωγήινους και στα φαντάσματα; Τι έχει οδηγήσει στη διάδοση της «επιστημονικής» εκδοχής της βιβλικής δημιουργίας, του αποκαλούμενου «επιστημονικού δημιουργισμού» και στην πεποίθηση ότι ποτέ δεν συνέβη το Εβραϊκό Ολοκαύτωμα; Γιατί στην εποχή αυτή την, υποτίθεται, επιστημονικά φωτισμένη μοιάζουμε να βρισκόμαστε σε μεγαλύτερη και πιο επικίνδυνη σύγχυση παρά ποτέ; Ο ιστορικός της επιστήμης Μάικλ Σέρμερ ερευνά τους λόγους για τους οποίους τα αλλόκοσμα φαινόμενα και οι αιρέσεις έλκουν τόσους πολλούς. Προσφέρει, επίσης, λογικές αναλύσεις και πολύτιμα στοιχεία έτσι ώστε όχι απλώς να μάθουμε την αλήθεια για τις τόσες απάτες και πλάνες που βρίσκουν απήχηση στη σημερινή κοινωνία, αλλά και να είμαστε σε θέση να τiς αντικρούσουμε. Τα επιχειρήματά του συνιστούν, εν τέλει, έναν πανηγυρικό για το επιστημονικό πνεύμα και τη χαρά που μπορεί κανείς να αντλήσει ερευνώντας τα μεγαλύτερα μυστήρια του κόσμου -ακόμα και αν πολλά από τα ερωτήματα που τίθενται παραμένουν αναπάντητα.