ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ

Σ’ αυτό το ασεβές και διαφωτιστικό βιβλίο, ο Leonard Mlodinow μας δείχνει πώς η τύχη και οι πιθανότητες αποκαλύπτουν πολλά για την καθημερινή μας ζωή και για το πώς παρανοούμε τη σημασία όσων βιώνουμε, από μια χαλαρή συνομιλία μέχρι μια σοβαρή οικονομική αναποδιά. Το αποτέλεσμα είναι να αποδίδουμε συχνά τις επιτυχίες και τις αποτυχίες της ζωής σε σαφείς αιτίες, ενώ στην πραγματικότητα επηρεάζονται καίρια από την τύχη.

Η επιτυχία του αγαπημένου μας ηθοποιού ή συγγραφέα ―στην πραγματικότητα η μοίρα όλων μας― αντανακλά, εξίσου με τις εγγενείς αρετές ή την ικανότητα σχεδιασμού, και την επίδραση της τύχης. Ακόμη και ένας επιχειρηματίας όπως ο Μπιλ Γκέιτς, που έχτισε μια αυτοκρατορία, ίσως να μην ήταν εξωπραγματικά ικανός αλλά απλώς πιο τυχερός από άλλους. Και προκαλεί ίσως σοκ να συνειδητοποιεί κανείς ότι έχει διπλάσιες πιθανότητες να σκοτωθεί σε τροχαίο ατύχημα πηγαίνοντας να αγοράσει ένα λαχείο απ’ ό,τι να κερδίσει το λαχείο.

Ο Mlodinow δείχνει γλαφυρά γιατί οι δημοσκοπήσεις, οι βαθμοί στο σχολείο, και πολλές άλλες ποσοτικές αξιολογήσεις της καθημερινότητας είναι λιγότερο αξιόπιστες απ’ όσο πιστεύουμε. Αποκαλύπτοντάς μας τις ψυχολογικές ψευδαισθήσεις που μας κάνουν να κρίνουμε λανθασμένα τον κόσμο γύρω μας, διαφωτίζει με αμεσότητα και χιούμορ τις αληθινές αιτίες των πραγμάτων. Παράλληλα, αφηγείται το μυθιστορηματικό χρονικό της τυχαιότητας, γραμμένο από επιφανείς τζογαδόρους και ευφυείς μαθηματικούς.

Από τις διαγνώσεις των γιατρών μέχρι τις αποφάσεις των δικαστηρίων, η διερεύνηση του Mlodinow συναρπάζει, εκπλήσσει και εμπνέει. Προσφέροντάς μας μια περιοδεία στην τυχαιότητα, αλλά και έναν καινούργιο τρόπο αντίληψης του κόσμου, αυτό το πρωτότυπο κι αναπάντεχο ταξίδι μάς υπενθυμίζει ότι πολλά πράγματα στη ζωή είναι τόσο προβλέψιμα όσο τα βήματα κάποιου που γυρνάει σπίτι του τρεκλίζοντας μετά από μια νύχτα στο μπαρ.

«Ο ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ», λέει ο συγγραφέας Theodore Gray, «είναι ο παγκόσμιος κατάλογος με όλα τα πράγματα που μπορούν να πέσουν στα πόδια σας». Οτιδήποτε χειροπιαστό υπάρχει στον κόσμο αποτελείται από στοιχεία, και τα στοιχεία έχουν δύο όψεις — την καθαρή μορφή τους και τις χημικές ενώσεις που σχηματίζουν όταν συνδυάζονται με άλλα στοιχεία. Το βιβλίο αυτό, βασισμένο σε επτά χρόνια έρευνας και φωτογράφισης, μας δίνει τη σπάνια ευκαιρία να δούμε από κοντά και τις δύο αυτές όψεις. Οι φωτογραφίες του αποτελούν το πιο πλήρες και οπτικά γοητευτικό πορτραίτο όλων των ατόμων του σύμπαντος.

Το υλικό είναι δομημένο κατά τη σειρά του Περιοδικού Πίνακα, και το κάθε στοιχείο παρουσιάζεται (στις περιπτώσεις που αυτό είναι φυσικά δυνατόν) με μια μεγάλη, όμορφη φωτογραφία που το απεικονίζει στην καθαρή μορφή του. Για παράδειγμα, το οξυγόνο (το στοιχείο 8) είναι ένα άχρωμο αέριο, αλλά στους −183˚C μετατρέπεται σε ένα ωχρογάλαζο υγρό. Περιλαμβάνονται επίσης φωτογραφίες που απεικονίζουν ενδεικτικούς τρόπους με τους οποίους υπάρχει το στοιχείο αυτό στον κόσμο — ενώσεις και εφαρμογές μέσω των οποίων συναντάμε το στοιχείο στην καθημερινή μας ζωή.

Το κείμενο που συνοδεύει κάθε δισέλιδο αφηγείται την ιστορία του στοιχείου. Μας πληροφορεί, για παράδειγμα, ότι το φθόριο (το στοιχείο 9) είναι ένα από τα πιο δραστικά στοιχεία. Σχεδόν οποιοδήποτε υλικό, αν εκτεθεί σε ένα ρεύμα από αέριο φθόριο, θα τυλιχτεί σε φλόγες. Επειδή όμως είναι τόσο δραστικό, οι ενώσεις του είναι πολύ ευσταθείς.

Η Εύα —μια ανήσυχη φοιτήτρια του τμήματος πλατωνικής φυσικής του πανεπιστημίου των καθαρών επιστημών (οι ονομασίες δικές της)— καταλαμβάνεται κάποια στιγμή από την «αμαρτωλή» περιέργεια του πραγματικού κόσμου και αποφασίζει να δραπετεύσει για λίγο από τα υψίπεδα της καθαρής θεωρίας, στα οποία κινείται η σχολή της, και να αφήσει την περιέργειά της να την οδηγήσει. Και ξεκινά τις αναζητήσεις της από τον έναστρο ουρανό. Θέλει ν’ αφεθεί στην παράξενη έλξη που αισθάνονταν πάντα οι άνθρωποι γι’ αυτόν και υπήρξε η κινητήρια δύναμη για να γεννηθεί η ιδέα της νομοκρατούμενης φύσης πρώτ’ απ’ όλα και η ίδια η επιστήμη στη συνέχεια.

Τούτο το βιβλίο δεν είναι παρά η ιστορία της Εύας και τριών φίλων-συμφοιτητών της που μοιράζονται τους προβληματισμούς της και πραγματοποιούν μαζί της ένα εξερευνητικό ταξίδι στον έναστρο ουρανό με μόνο εφόδιο στις αποσκευές τους τη στοιχειώδη λυκειακή μηχανική και οδηγό τα ερωτήματα που οι ίδιοι θέτουν στη διαδρομή.

Τι είναι το γονιδίωμα; Τι είδους ποικιλομορφία το χαρακτηρίζει; Πώς διαμορφώνεται κάθε άνθρωπος βάσει της μοριακής ιδιαιτερότητας του γονιδιώματός του; Πόσο σημαντικές είναι οι γονιδιωματικές παραλλαγές για την εμφάνιση γενετικών ασθενειών και την εκδήλωση προδιάθεσης σε κλινικές καταστάσεις και χαρακτηριστικά; Ποιο είναι το γενετικό υπόβαθρο των ασθενειών; Μπορεί η εμφάνισή τους να ερμηνευθεί εξελικτικά; Είναι άραγε ο καρκίνος μια γονιδιωματική πάθηση; Και εντέλει, πόσο σημαντικές για την υγεία και την ασθένεια είναι οι πληροφορίες που αποκομίζουμε από το γονιδίωμα;

Το βιβλίο αυτό προσφέρει μια προσιτή στον γενικό αναγνώστη, ερεθιστική και ενημερωμένη με πρόσφατες εξελίξεις εισαγωγή στην πιο πολυσυζητημένη ίσως περιοχή της φυσικής σήμερα. Η θεωρία χορδών έχει συχνά αποκληθεί επίδοξη «θεωρία των πάντων», καθώς ο πλούτος των κομψών δομών της, που μάλιστα ενσωματώνουν την κβαντική βαρύτητα, ενθάρρυνε τους ερευνητές της να θέσουν ως ρητό στόχο μια ενοποιημένη θεωρία όλων των γνωστών θεμελιωδών αλληλεπιδράσεων. Ωστόσο, μετά από ερευνητική περιπέτεια δεκαετιών με πολλά επιτεύγματα αλλά και επαναπροσδιορισμούς προοπτικών, η θεωρία παραμένει ουσιαστικά αναπόδειχτη ως περιγραφή του πραγματικού κόσμου. Οδηγεί η θεωρία χορδών σε γόνιμες κατευθύνσεις έρευνας ή είναι υπερτιμημένη, όπως διατείνονται άλλοι ερευνητές; Ίσως ο αναγνώστης μπορέσει να σχηματίσει τη δική του γνώμη μετά την ανάγνωση αυτού του βιβλίου, που συνδιάζει τη διαυγή παρουσίαση της θεωρίας με τον ειλικρινή προβληματισμό ενός από τους πρωτοπόρους ερευνητές μπροστά στο άγνωστο.
Αφού πρώτα εξηγήσει τη διάσημη εξίσωση Ε = mc2, τα ουσιώδη στοιχεία της κβαντικής μηχανικής και όσα γνωρίζουμε για τις μελανές οπές, ο Steven Gubser προχωρά σε περιεκτική προσπέλαση της θεωρίας χορδών, τονίζοντας τις νέες ιδέες και τη διαδικασία ανάδυσής τους. Παρακολουθώντας μια παρουσίαση που αποφεύγει τα μαθηματικά και χρησιμοποιεί έξυπνες αναλογίες από την καθημερινή εμπειρία, ο αναγνώστης εξοικειώνεται με τις χορδές, τις βράνες, τους δυϊσμούς χορδών, τις επιπλέον διαστάσεις, τις κβαντικές διακυμάνσεις και την υπερσυμμετρία. Τα τελευταία κεφάλαια περιγράφουν τις πιο πρόσφατες προσπάθειες να συνδεθεί η θεωρία χορδών με τα τρέχοντα πειράματα υψηλών ενεργειών.

Τούτο το βιβλίο χτίζεται πάνω σε μια αλληγορία. Στο Φάντασμα της Όπερας ένας ιδιοφυής συνθέτης με παραμορφωμένο πρόσωπο διευθύνει τις παραστάσεις από τα σκοτεινά υπόγεια της Όπερας του Παρισιού. Οι θεατές απολαμβάνουν τις δημιουργίες του, το πρόσωπό του όμως αρνούνται να το αντικρίσουν.

Η επιστήμη, ως άλλο φάντασμα της όπερας, είναι μια δημιουργική δύναμη που επίσης κυβερνά τον κόσμο από το «υπόγειο». Εμφανίζεται όμως σε δύο διαφορετικές εκδοχές: το φάντασμα στη φύση και το φάντασμα στον πολιτισμό μας. Το φάντασμα στη φύση είναι οι θεμελιώδεις νόμοι που κυβερνούν τον φυσικό κόσμο από τα έγκατα της ύλης, ενώ το φάντασμα στον πολιτισμό μας είναι πλέον η ίδια η επιστήμη ως κοινωνικός θεσμός.

Και στις δύο εκδοχές του, το φάντασμα έχει ένα πολύ ανοίκειο πρόσωπο. Οι νόμοι του μικρόκοσμου είναι ό,τι πιο παράξενο έχουμε δει στη φύση μέχρι τώρα, ενώ και το πρόσωπο της ίδιας της επιστήμης ως κοινωνικού θεσμού δεν είναι περισσότερο προσφιλές στον σύγχρονο άνθρωπο.

Οι κοινωνίες μας θαυμάζουν την επιστήμη. Γνωρίζουν ότι σ’ αυτήν οφείλουν την υλική ευμάρεια που απολαμβάνουν. Όμως το αληθινό της πρόσωπο, τον θεμελιώδη αντιδογματισμό της, το πνεύμα του υγιούς σκεπτικισμού που τη χαρακτηρίζει, προτιμούν να μην το βλέπουν. Ας μένει καλύτερα στο σκοτάδι, στο υπόγειο.

Τούτο το βιβλίο επιχειρεί να συμφιλιώσει τον αναγνώστη μ’ αυτές τις λιγότερο οικείες όψεις της επιστήμης, ενώ παράλληλα υπογραμμίζει και το ηθικό περιεχόμενο που ενυπάρχει στην επιστημονική μέθοδο καθ’ εαυτήν: το δικαίωμα να αμφιβάλλεις έλλογα και η υποχρέωση να σκέφτεσαι ελεύθερα, αναγνωρίζοντας ως μόνη αυθεντία την εμπειρική πραγματικότητα.