ΠΑΤΑΚΗ

Κι αν η Παναγία ήταν Ελληνίδα μάνα;

Η Δέσποινα έχασε τον γιο της –τριάντα τριών χρονώ παλικάρι, από μιαν αποκοτιά, μια φτυσιά στα μούτρα της Χούντας– κι έχει γυρίσει την πλάτη στον θρύλο που ξεπήδησε απ’ τον χαμό του: τι να την κάνει τη λατρεία του κόσμου, τους οπαδούς και τους πιστούς, όταν το παιδί της είναι μες στο χώμα;

Κι έτσι επιστρέφει με τον νου στο μόνο καταφύγιο –στο παρελθόν– και ξαναζεί τα πάθη και τα λάθη της: το ακριτικό χωριό και τους γέρους γονείς της, το μωρό στα σπλάχνα της, με τον ανομολόγητο πατέρα, τον ξενιτεμό στην Αθήνα, στο αρχοντικό της Δεξαμενής. Από ψυχοκόρη αφέντρα και κυρά, γυναίκα του καλόκαρδου Σήφη, σύντροφος και στήριγμα στα μαύρα χρόνια της κατεχόμενης Κρήτης – μα πάνω απ’ όλα, μάνα του Χρήστου.

Το όµορφο παιδικό πρόσωπο της Τζοβάννα έχει αλλοιωθεί, σιγά σιγά µεταµορφώνεται σε µια άσχηµη, επιθετική έφηβη. Άραγε έτσι έχουν στ’ αλήθεια τα πράγµατα; Και σε ποιον καθρέφτη πρέπει να κοιταχτεί για να ξαναβρεί τον εαυτό της και να σωθεί; Μετά την ευτυχισµένη όψη των παιδικών της χρόνων, η Τζοβάννα αναζητά ένα νέο πρόσωπο, ακροβατώντας ανάµεσα σε δύο γειτονιές της Νάπολης στις οποίες κυλά το ίδιο αίµα, δυο γειτονιές που φοβούνται και απεχθάνονται η µία την άλλη: τη Νάπολη ψηλά στον λόφο, που φορά το εκλεπτυσµένο της προσωπείο, και τη Νάπολη χαµηλά, που παριστάνει την αχαλίνωτη, την αγοραία. Η Τζοβάννα παραπαίει από τα ψηλά στα χαµηλά, άλλοτε πέφτοντας µε ορµή κι άλλοτε σκαρφαλώνοντας σιγά σιγά, σαστισµένη µπροστά στο γεγονός πως, είτε πάνω είτε κάτω, η Νάπολη µοιάζει µια πόλη δίχως απαντήσεις, δίχως διαφυγή.

«Ακόµα κι αν εξαφανιστεί το χαρτί, οι λέξεις θα παραµείνουν». Καπέλο, κορδέλα, πουλί, τριαντάφυλλο…
Σ’ ένα νησί χωρίς όνοµα, διάφορα πράγµατα χάνονται το ένα µετά το άλλο· αποφασίζεται να εξαφανιστούν από τη ζωή των ανθρώπων και όλοι οφείλουν να τα ξεχάσουν για πάντα. Όσοι δεν συµµορφώνονται κινδυνεύουν να συλληφθούν από την αστυνοµία της µνήµης. Όταν µία νεαρή συγγραφέας ανακαλύπτει ότι ο επιµελητής της κινδυνεύει να συλληφθεί –επειδή εκείνος δεν ξεχνά και του είναι πολύ δύσκολο να κρύβει τις αναµνήσεις του–, θα κάνει τα πάντα για να τον σώσει. Μαζί, καθώς ο φόβος και η απώλεια σχηµατίζουν ασφυκτικό κλοιό γύρω τους, θα προσκολληθούν στη λογοτεχνία ως τον τελευταίο τρόπο διατήρησης του παρελθόντος. Τι θα γίνει όµως όταν αρχίσουν να εξαφανίζονται και τα βιβλία; Ποιος ξέρει τι θα εξαφανιστεί στη συνέχεια;
Η Αστυνοµία της µνήµης είναι ένα βιβλίο για τη δύναµη της µνήµης και το τραύµα της απώλειας, µια αλληγορική ιστορία, ένα αιχµηρό σχόλιο για τους σκοτεινούς κρατικούς µηχανισµούς παρακολούθησης και επιτήρησης.

Στις 28 Δεκέμβρη του 2008, στις τρεις τα χαράματα, ο μεγαλύτερος φόβος μου έγινε πραγματικότητα: κατά το κοινώς λεγόμενον, τρελάθηκα.

Το μυαλό μου –ο κόσμος μου– γκρεμίστηκε και τη θέση του πήρε μια παντοδύναμη ψύχωση, που σαν παράσιτο με ξενιστή τον ίδιο μου τον εαυτό τρεφόταν και θέριευε με τις παρανοϊκές ιδέες που γεννούσε ασταμάτητα: ήμουν ο νέος Δαλάι Λάμα, ο Φύλακας στη σίκαλη, πληρωμένοι δολοφόνοι παραμόνευαν στο κατόπι μου.

Σ’ αυτό μου το παραλήρημα, ολοζώντανο ακόμα στη μνήμη μου, στη σύντομη νοσηλεία μου και στην κατοπινή, θανατερή μου κατάθλιψη, παρέσυρα κι οδήγησα στην απόγνωση όλους τους ανθρώπους της καρδιάς μου, που μ’ έβλεπαν άξαφνα κατακερματισμένο από μιαν ανεξέλεγκτη ψυχική ασθένεια.

To “Ξέρω γιατί κελαηδάει το πουλί στο κλουβί”, το αυτοβιογραφικό βιβλίο της Μάγιας Αγγέλου που πρωτοκυκλοφόρησε το 1969 και έκτοτε επανεκδίδεται και μεταφράζεται συνεχώς, είναι ένα βιβλίο τόσο ευφρόσυνο και τόσο οδυνηρό, τόσο μυστηριώδες και τόσο αξιομνημόνευτο, όσο η ίδια η παιδική ηλικία. Η Μάγια Αγγέλου αφηγείται σε πρώτο πρόσωπο τα παιδικά και εφηβικά της χρόνια στις Νότιες Πολιτείες της Αμερικής: παιδικά χρόνια σημαδεμένα από έναν βιασμό, με αποτέλεσμα έναν βαθύτατο ψυχικό κλονισμό που της στερεί τη μιλιά για αρκετά χρόνια, εφηβεία που καταλήγει σε μια σύντομη ερωτική ιστορία, που της αφήνει έναν γιο. Σε μια εποχή κι ένα περιβάλλον έντονων φυλετικών διακρίσεων, η πίστη στη ζωή, η έμφυτη δύναμη για επιβίωση, η αγάπη για τις λέξεις που μπορούν να βάλουν τα πράγματα σε τάξη είναι τα όπλα μιας νεαρής κοπέλας που θα εξελιχθεί σε μια σπουδαία γυναίκα.

Το “Ξέρω γιατί κελαηδάει το πουλί στο κλουβί” είναι πλέον ένα κλασικό βιβλίο της αμερικανικής λογοτεχνίας, ένα βιβλίο που θα κερδίζει τις καρδιές και θα διαμορφώνει συνειδήσεις για όσο διαβάζουν οι άνθρωποι.

Η αυτοβιογραφική τριλογία του Μενέλαου Λουντέμη «Σαρκοφάγοι» ολοκληρώνεται με το βιβλίο Ο άγγελος με τα γύψινα φτερά. Στο τρίτο μέρος —το πιο σκληρό, ίσως, από τα προηγούμενα δύο— παρατίθενται με ρεαλιστικό τρόπο τα βασανιστήρια στα οποία υποβάλλονται οι πολιτικοί κρατούμενοι στη Μακρόνησο αλλά και στην Αθήνα, οι παρεμβάσεις των κομματικών οργάνων προς όσους αποφασίζουν να ακολουθήσουν «διαφορετική γραμμή», καθώς και οι λίγες στιγμές ελευθερίας που βιώνει ο συγγραφέας, από τη στιγμή που μεταφέρεται σε κλινική —«για να αποκατασταθεί πρώτα ο ψυχικός του τόνος»—, υπό το άγρυπνο πάντοτε βλέμμα της Ασφάλειας — «Πρέπει να επιστρέψω στο νοσοκομείο. Φοβούμαι μην έρθει η Ασφάλεια και δε με βρει» λέει ο συγγραφέας σαρκάζοντας. Προσπαθεί να ξαναζήσει σε ρυθμούς φυσιολογικούς, όμως η αναμενόμενη σύλληψή του βάζει τέλος στον τρόπο ζωής που είχε λησμονήσει, στους τόπους εξορίας και βασανισμού.

«Δεν ήταν για σένα, Μενέλαε, η Ελένη…» µου ’χε πει κάποτε ο Οδυσσέας.

«Για κανέναν δεν ήταν. Τέτοια οµορφιά πόσο να την αντέξεις;»

Ακούγονταν πειστικά τα λόγια του. Ότι µε έπνιγε η καλλονή της ή το πένθος της ή η µπερδεµένη, αξεδίψαστη ψυχή της. Έπειθαν. Μα δεν ίσχυαν. Ακούστε τη δική µου αλήθεια.

Την άφησα να φύγει επειδή την αγαπούσα. Και ήξερα, ένιωθα, λαχταρούσα να ξαναρχίσει τη ζωή της αλλιώς. Τι θα πει αγαπάω; Ανάθεµα αν έχετε προφέρει αυτό το ρήµα πέντε φορές σε όλη σας τη ζωή, τις τέσσερις για τη µάνα σας. Το τρέµετε – σας έχουν µάθει να το τρέµετε. Αγαπάω σηµαίνει γίνοµαι εκείνη που αγαπάω. Η µοίρα της δική µου µοίρα. Αν πέθαινε η Ελένη, θα θαβόταν η καρδιά µου. Όταν την είδα να σαλπάρει µε τον Πάρη, φρέσκος αέρας, δροσερός, φύσηξε εντός µου…

Την περίοδο του Εµφυλίουπολέµου στη Μακρόνησο κατοικεί η ωµή βία, ο τρόµος, η απελπισία. Στον αριθµό Μηδέν της οδού Αβύσσου δε µένουνόµως µόνο «δήµιοι» και θύµατα· σ’ αυτή την κοινωνία της παράνοιας ανήκει και ο ασυµβίβαστος ιδεολόγος, ο µικροαπατεώνας, ο περιθωριακός που κάνει τον βασανιστή, αλλά και ο ψευτοδιανοούµενος «ανανήψας» που απαγγέλλει παθιασµένα ποίηση στους παλιούς συντρόφους του…

«Η φρίκη της Μακρόνησος δε χωράει σε βιβλία. Διαβάζεται µόνο µες στα µάτια των τρελών της. Μόνο τ’ αυτιά του Λαυρίου πρόφτασαν στην αρχή ν’ αρπάξουν κάτι ξεφτίδια απ’ τις φωνές…

«Η πρώτη κραυγή του ανθρώπου είναι κλάµα. Από κει και πέρα οι άνθρωποι ή παραµένουν άνθρωποι και κλαίνε ή γίνονται τέρατα και κάνουν τους άλλους να κλαίνε».

Δύο στενοί φίλοι, ο Ευγένης Βενετός και ο Άρης Βεργωλής, µοιράζονται τη φτώχεια και την απελπισία και φουντώνουν από αγανάκτηση για την αδικία που κυβερνάει αυτό τον κόσµο, προσπαθώντας να την εξηγήσουν ο καθένας απ’ τη µεριά του. Κάποτε θα συναντήσουν τυχαία –ή µήπως όχι;– τον γερο-Ραµατά. Αυτός, στον παλιό καφενέ του, θα γίνει ο πατέρας τους, συντροφεύοντάς τους καθώς θα έρχονται αντιµέτωποι µε τις επιλογές τους. Ώσπου µια µέρα θα πέσει στα χέρια τους το βιβλίο της Φούγιας, Για λίγο ουρανό, που χωρίς να το περιµένουν θ’ αλλάξει τελικά τη ζωή τους.

Ο Μανωλιός, η Δήμητρα κι ο Γιάννης
αντάμωσαν σε δύσκολους καιρούς.
Πες μου, ζωή, γιατί στο τέλος κάνεις
τους πιο γλυκούς δεσμούς λυπητερούς;

Τρία παιδιά –τραυματισμένα κι εξόριστα, χαμίνια του δρόμου– γνωρίζονται, φωλιάζουν σε μια κατάληψη των Εξαρχείων και γίνονται αδέρφια.
Αρχές του ’90, κι η Αθήνα ξέφρενη: ποτάμια πλούτου από τη μια, απόγνωση της νύχτας απ’ την άλλη. Πρέζα, πεζοδρόμιο, μαχαιρώματα, άγρια φτώχεια.
Οι τρεις φίλοι παλεύουν να ζήσουν τη νιότη τους, μα ο κίνδυνος πλανιέται ολόγυρα: αδίστακτα αφεντικά και πελάτες, εχθροί των καταλήψεων, ένας καθ’ έξιν δολοφόνος φάντασμα που ’χει βαλθεί να καθαρίσει την πιάτσα – και πάνω απ’ όλα, κρυμμένο παντού, το φάσμα του έιτζ, πεινασμένο για κορμιά που πονούν για έρωτα.
Είκοσι πέντε χρόνια μετά, το μόνο μέλος της παρέας που επέζησε μας ιστορεί τις αλησμόνητες εκείνες εποχές, συνομιλώντας με τους χαμένους φίλους.
Μια ιστορία για τη νοσταλγία και τον καημό της αδικημένης νεότητας, ένας ύμνος στην άσβεστη φλόγα της φιλίας.
Ακόμα κι όταν κλαίω και πονάω τους φίλους που κοιμούνται δεν ξυπνάω.
Ένα μυθιστόρημα παρέας, γέλιων και δακρύων. Φίλος θα πει η καρδιά σου σ’ άλλο στήθος.

Εγώ που λες, αγόρι μου, είμαι παλιά πουτάνα. Για να καταλάβεις, έχω πάει μέχρι με τον Καρυωτάκη».

Εκατό πατημένα η Ρένα, κι ένα πρωί φτιάχνει καφέ και κάθεται να αφηγηθεί τη ζωή της σ’ έναν νεαρό επισκέπτη, που έτυχε να δει τη φωτογραφία της σε μιαν εφημερίδα. Γεννημένη στις αρχές του 20ού αιώνα σ’ ένα μπουρδέλο στα Χαυτεία, πόρνη κι η ίδια απ’ τα δώδεκα, η Ρένα έχει μοναδικό οδηγό της την αγάπη: την αγάπη για τον Μάρκο, που την μπάζει στο Κόμμα, για τη Ρούλα, που της φανερώνει την άλλη όψη του έρωτα, για τον Βασίλη, που μαζεύει τα συντρίμμια της ζωής της και της δίνει μια ανάσα ελπίδας πριν το βαθύ σκοτάδι. Κι από αγκαλιά σε αγκαλιά, από πάθος σε πάθος, η Ρένα γίνεται άθελά της κομμάτι της ιστορίας – μια σαστισμένη κουκκίδα μες στο πλήθος, απ’ την απεργία των καπνεργατών στη Σαλονίκη και την αιματηρή της κατάληξη μέχρι τα Δεκεμβριανά, την εξορία στα ξερονήσια, την εξέγερση του Πολυτεχνείου. Κι η Ρένα ανάβει κι άλλο τσιγάρο, γεμίζει πάλι το ποτήρι, κλοτσάει το κουβάρι της ιστορίας της – κι η μνήμη ζωντανεύει, γίνεται παρέα. Μια καρδιά σαν κλείστρο μηχανής, που ο κάθε χτύπος της φωτογραφίζει αυτό που πρέπει να θυμάσαι.