ECONOMY & POLITICS

Πώς επιτυγχάνεται η κοινωνική δικαιοσύνη; Θα επέλθει νομοτελειακά μέσα από την αυτοκατάργηση του καπιταλισμού, όπως υποστηρίζει ο μαρξισμός; Αρκούν για τη διασφάλισή της οι κατάλληλες νομοθετικές ρυθμίσεις, όπως ισχυρίζεται ο πολιτικός φιλελευθερισμός; Στο βαθύτατα προσωπικό αυτό βιβλίο, ο Τζ. Α. Κοέν -ο διαπρεπέστερος εκπρόσωπος του αναλυτικού μαρξισμού και ένας από τους κορυφαίους αγγλοσάξονες πολιτικούς φιλοσόφους του 20ού αιώνα- ασκεί κριτική και στις δύο αντιλήψεις, κινούμενος ανάμεσα στην ιστορία των ιδεών και την πολιτική φιλοσοφία.

Ο Κοέν απορρίπτει τη μαρξιστική πίστη στο αναπόφευκτο της ισότητας αλλά και τον φιλελεύθερο ισχυρισμό ότι η δικαιοσύνη είναι τελικά νομικό ζήτημα. Πιστεύει πως μια αλλαγή στο ήθος, στον τρόπο που οι άνθρωποι παίρνουν τις καθημερινές τους αποφάσεις, είναι απαραίτητη για την επίτευξη της ισότητας και την πραγμάτωση της δικαιοσύνης.

Δεν αρκεί ούτε η ιστορία ούτε γενικώς η πολιτική – απαιτείται πρώτα απ’ όλα μια ηθική επανάσταση, μια επανάσταση στην ανθρώπινη ψυχή. Αν θέλεις την ισότητα, καταλήγει ο Κοέν, δεν μπορείς να είσαι τόσο πλούσιος.

Η επίσημη ευρωπαϊκή μεταναστευτική πολιτική ερμηνεύεται όλο και συχνότερα ως θέμα ασφαλείας και συνυφαίνεται με τη ραγδαία στρατιωτικοποίηση των εξωτερικών ευρωπαϊκών συνόρων. Πρόκειται για ένα δόγμα που οι Ευρωπαίοι τεχνοκράτες έχουν πλήρως αφομοιώσει και η πρακτική εφαρμογή του συνδιαμορφώνεται πια με τα οργανωμένα συμφέροντα του βιομηχανικού συμπλέγματος που παράγει προϊόντα και υπηρεσίες ασφαλείας.
Σ’ αυτή τη βάση, το σχετικό πλαίσιο έρευνας και ανάπτυξης της Ευρωπαϊκής Ένωσης προσαρμόζεται στις ανάγκες του βιομηχανικού συμπλέγματος ασφαλείας: δρομολογούνται μεγαλόπνοα και πανάκριβα προγράμματα επιτήρησης όλων των μετακινήσεων προς και από τα σύνορα της Ευρώπης, αγνοούνται οι θεσμικές διακρίσεις και ο έλεγχος των εξουσιών σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο.
Η απουσία πολιτικού και δημοκρατικού ελέγχου των σχεδίων μιας μεταδημοκρατικής ελίτ σίγουρα προβληματίζει. Εκείνο που σοκάρει όμως είναι η άγνοια των Ευρωπαίων πολιτών για όσα συμβαίνουν στα όρια των κοινωνιών τους, στα σύνορα της Ευρώπης. Γι’ αυτό το λόγο, το παρόν βιβλίο είναι μια πρόσκληση σε κάθε Ευρωπαίο πολίτη να ενημερωθεί και να πάρει μέρος σ’ αυτή τη συζήτηση.

Το κύμα των φιλελεύθερων ιδεών και των πολιτικοκοινωνικών αλλαγών που έφεραν ο Διαφωτισμός, η Γαλλική Επανάσταση και η πρωτοφανής οικονομική ανάπτυξη του 19ου και του 20ού αιώνα γέννησε ισχυρότατες αντιδράσεις. Τι επιχειρήματα χρησιμοποίησαν οι εκπρόσωποι των ρευμάτων αυτών, οι αποκαλούμενοι αντιδραστικοί;

Ο Άλμπερτ Ο. Χίρσμαν μελέτησε τρία κύματα αντιδραστικής σκέψης: ενάντια στη Γαλλική Επανάσταση κατά τον 18ο αιώνα, ενάντια στη δημοκρατία στον 19ο αιώνα και ενάντια στο κράτος πρόνοιας στον 20ό. Διαπιστώνει ότι η αντιδραστική ρητορική επιστρατεύει πάντοτε τα εξής τρία επιχειρήματα:
1) το επιχείρημα του αντίστροφου αποτελέσματος – κάθε απόπειρα βελτίωσης των πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών στην πραγματικότητα προκαλεί το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα·
2) το επιχείρημα της ματαιότητας – καμιά προσπάθεια αλλαγής της κοινωνίας δεν επηρεάζει έστω και ελάχιστα το status quo·
3) το επιχείρημα της διακινδύνευσης – οι νέες μεταρρυθμίσεις πρέπει να αποτρέπονται, γιατί θέτουν σε κίνδυνο σημαντικά επιτεύγματα του παρελθόντος.

Σύμφωνα με την πρόβλεψη του Χέγκελ, θεμέλιο της νεότερης κοινωνίας θα ήταν το κράτος· για τον Μαρξ, η κολλεκτίβα· για τον Λένιν και τον Χίτλερ, το πολιτικό κόμμα. Στους προνεωτερικούς χρόνους, ολόκληρη ακολουθία από αγίους και σοφούς είχαν ισχυριστεί το ίδιο για την ενοριακή εκκλησία, το φεουδαλικό τιμάριο, τη μοναρχία. Ο μεγαλόστομος ισχυρισμός του μικρού αυτού βιβλίου είναι πως τελικά όλοι τους έσφαλαν. Ο σημαντικότερος θεσμός στον κόσμο είναι η εταιρεία: σ’ αυτόν βασίστηκε η ευημερία της Δύσης, αυτός συνιστά την πιο αξιόπιστη ελπίδα για το μέλλον της λοιπής υφηλίου. Πράγματι, για τους περισσότερους από μας, μοναδικός πραγματικός ανταγωνιστής της εταιρείας όσον αφορά το πού αφιερώνουμε τον χρόνο και την ενέργειά μας είναι ένας θεσμός που τον παίρνουμε ως δεδομένο: η οικογένεια.
Η ιστορία της εταιρείας προσφέρεται για ένα συναρπαστικό αφήγημα. Ένας τύπος οργανισμού, ο οποίος πολύ συχνά ξεκινούσε ως ένα κρατικά επιχορηγούμενο ευαγές ίδρυμα, εξαπλώθηκε προς όλες τις κατευθύνσεις, αναδιαμορφώνοντας τη γεωγραφία, τον τρόπο διεξαγωγής του πολέμου, τις τέχνες, την επιστήμη και, ατυχώς, τη γλώσσα. Οι εταιρείες αποδείχτηκαν πανίσχυρες όχι απλώς επειδή βελτίωσαν την παραγωγικότητα, αλλά και επειδή διαθέτουν τα περισσότερα από τα νομικά δικαιώματα ενός ανθρώπου, δίχως όμως τους συνοδούς βιολογικούς περιορισμούς: δεν είναι καταδικασμένες να πεθάνουν λόγω γήρατος και μπορούν να αναπαράγονται σχεδόν κατά βούληση. Το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας αποτελεί μια προσπάθεια να χαρτογραφηθεί η άνοδος αυτού του αξιοθαύμαστου οργανισμού.

Ενασχόληση με την πολιτική, λέει ο Βέμπερ, σημαίνει συμμετοχή σ’ έναν αγώνα ισχύος με σκοπό τον επηρεασμό της διοίκησης ενός κράτους. Το κράτος, όμως, δεν το ορίζουν οι σκοποί που αξιώνει ότι υπηρετεί αλλά μονάχα το μέσο που έχει στην αποκλειστική του διάθεση: η βία. Εκείνος που θα εμπλακεί με την πολιτική θα προβεί αναγκαστικά σε δοσοληψίες με τις διαβολικές δυνάμεις που καραδοκούν σε κάθε μορφή βίας. «Όποιος επιζητεί τη σωτηρία της ψυχής του και τη σωτηρία άλλων ψυχών, ας μην το κάνει μέσω της πολιτικής, η οποία έχει τελείως διαφορετικά μελήματα: μελήματα που διευθετούνται μόνον μέσω της βίας».

Ο Βέμπερ δίνει τη διάλεξη «Η πολιτική ως κάλεσμα και επάγγελμα» ―το για πολλούς σημαντικότερο πολιτικό κείμενο του 20ού αιώνα― σε συνθήκες ρευστές και πυρετώδεις. Βρισκόμαστε στο 1919, στην περίοδο της Γερμανικής Επανάστασης, λίγες μόλις μέρες μετά τη δολο­φονία των ηγετών του Κομμουνιστικού Κόμματος, Καρλ Λίμπκνεχτ και Ρόζας Λούξεμπουργκ. Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος έχει μόλις λήξει, με τη Γερμανία ηττημένη. Το Ράιχ έχει καταλυθεί, ο Κάιζερ έχει παραιτηθεί απ’ το θρόνο, ενώ η Δημοκρατία της Βαϊμάρης δεν έχει εγκαθιδρυθεί ακόμα.

«Το κράτος πρέπει να προχωρήσει άμεσα στην εκτέλεση δημόσιων έργων. Ασχέτως τελικού αποτελέσματος, ένα είναι βέβαιο: το χρήμα θα κυκλοφορήσει κι η οικονομία θα κινηθεί!» Σ’ αυτό συμφώνησαν οι περισσότεροι.

«Να καταργήσουμε τους μεσάζοντες», πρότειναν κάποιοι άλλοι. «Δεν εξυπηρετούν κανέναν παρά μονάχα τον εαυτό τους!»

«Να κλείσουμε τα σύνορα στα εισαγόμενα προϊόντα!», δήλωσε με αποφασιστικότητα μια τρίτη φωνή. «Η κοινωνία θ’ αναγκαστεί να φτιάχνει τα αγαθά αυτά μόνη της. Θα απαιτηθούν παραπάνω εργατικά χέρια κι η απασχόληση στη χώρα μας μοιραία θα ενισχυθεί».

Βλέποντας πως είναι τόσο εύκολο να κάνεις έναν λαό πιο πλούσιο φτιάχνοντας λίγους νόμους, κάποιοι άλλοι, ριζοσπαστικότεροι, προχώρησαν τον ίδιο συλλογισμό δυο βήματα παραπέρα:
«Αν επιθυμούμε πραγματικά την οικονομική ανάπτυξη, η λύση είναι μία: να απαγορεύσουμε στους ανθρώπους να χρησιμοποιούν το δεξί τους χέρι… Για τις δουλειές που κάνουμε σήμερα, θα χρειάζονται τουλάχιστον οι διπλάσιοι εργαζόμενοι. Το πρόβλημα της ανεργίας θα λυθεί μια για πάντα!»

Σ’ αυτό το αγέραστο κείμενο, ο φιλοπαίγμων Φρεντερίκ Μπαστιά, ο κατά γενική ομολογία σημαντικότερος εκλαϊκευτής της κλασικής πολιτικής οικονομίας, απαντά: «Έλεος, κύριοι! Πίσω απ’ αυτό που βλέπουμε, υπάρχει και κάτι που δεν το βλέπουμε».

Ο Frederic Bastiat (1801-1850) είναι βασικός εκπρόσωπος του κλασικού οικονομικού φιλελευθερισμού. Μετά την Επανάσταση του 1848, εξελέγη βουλευτής στη Γαλλική Εθνοσυνέλευση. Χάρη στη διαύγεια των γραπτών του, με τον έντονα σκωπτικό, πολεμικό αλλά και παιδαγωγικό χαρακτήρα τους, έχει κατ’ επανάληψη χαρακτηριστεί ως ο σημαντικότερος εκλαϊκευτής της κλασικής πολιτικής οικονομίας.

Η νεαρή δικηγόρος από το Βέλγιο μεταβαίνει εθελοντικά στη Μόρια ανταποκρινόμενη στο Συμβούλιο των Ευρωπαϊκών Δικηγορικών Συλλόγων που ζητά δικηγόρους. Τα σύνορα της Ευρώπης έχουν πια κλείσει και χιλιάδες πρόσφυγες εγκλωβίζονται στα hotspots, περιμένοντας να γίνει η διαλογή τους σε παράτυπους ή μη. Η Ντουτρεμόν αρχίζει να γράφει καθημερινά στους δικούς της ένα γράμμα, όπου μιλάει για τη δουλειά της εκεί, τις συναντήσεις και τα συναισθήματά της. Η δουλειά της την φέρνει αναγκαστικά πολύ κοντά στις ιστορίες των ανθρώπων που έρχονται να τη συμβουλευτούν, ο πόνος τους φτάνει σ’ αυτήν αδιαμεσολάβητος, καθώς πρέπει να τους βοηθήσει να προετοιμάσουν τη συνέντευξή τους για το άσυλο, να πείσουν τις αρχές ότι έχουν στ’ αλήθεια βασανιστεί, βιαστεί, κακοποιηθεί. Περιγράφει τον αγώνα αυτών των ανθρώπων που αφού έχουν επιζήσει από τραυματικές εμπειρίες και από ένα επικίνδυνο ταξίδι, περνούν καινούργια οδύσσεια περιμένοντας επ’ αόριστον στο πουθενά και προσπαθώντας να τα βγάλουν πέρα με τη γραφειοκρατία, την κούραση ή και αδιαφορία των υπαλλήλων και των γιατρών, την ίδια τους την απελπισία. Μιλάει για την αντίθεση ανάμεσα στον ζόφο του καταυλισμού και την παραδεισένια, ανοιξιάτικη Λέσβο απ’ έξω, αλλά και για τη χαρά της ζωής που ξεπροβάλλει αναπάντεχα μέσα στον καταυλισμό, κυρίως με το γέλιο και το παιχνίδι των παιδιών ή τη γεμάτη πείσμα λαχτάρα για ζωή των εφήβων.

Νέες ιδέες εισβάλλουν στη δημόσια συζήτηση, ανατρέποντας τις παραδεδομένες αντιλήψεις, κλονίζοντας τα ιδεολογικά σχήματα που κυριάρχησαν στον 20ό αιώνα και προσπαθώντας να διαμορφώσουν με διαφορετικό τρόπο τον κόσμο που έρχεται. Το εγγυημένο για όλους και χωρίς προϋποθέσεις βασικό εισόδημα αποτελεί τη λύση για την ανεργία ή ενισχύει την οκνηρία; Και πρόκειται άραγε για μια ιδέα που προέρχεται αποκλειστικά από τους κόλπους της Aριστεράς ή και της οικολογίας, ή μήπως είχε τόσο δεξιούς όσο και ριζοσπάστες υποστηρικτές; Καθώς πληθαίνουν συνεχώς οι αποδείξεις για την ευφυΐα και την ευαισθησία των ζώων, μήπως ήρθε ο καιρός να απαλλαγούμε από τις ανθρωποκεντρικές αντιλήψεις μας; Πού βαδίζει ο φεμινισμός την εποχή του #MeToo και πώς αντιμετωπίζει την πρόκληση του νεοσυντηρητικού και αντιφεμινιστικού κινήματος για τα δικαιώματα των ανδρών; Τι είναι και πώς λειτουργεί το bitcoin και ποιο πολιτικό σχέδιο εξυπηρετεί; Τι είναι η θεωρία των κοινών και πόσο επηρεάζει τις αντιλήψεις μας για την ιδιοκτησία; Πού μας οδηγεί η ουμπεροποίηση; Τι είναι ο διανθρωπισμός και ο μετανθρωπισμός; Πόσο χρήσιμη για τη ζωή μας και πόσο ενισχύει τους δεσμούς αλληλεγγύης η έννοια της care; Ποιες είναι οι διαφορετικές προσεγγίσεις για την αποανάπτυξη; Ιδού ορισμένα από τα ερωτήματα στα οποία απαντά το ανά χείρας βιβλίο, με σαφήνεια, γλαφυρότητα, ακρίβεια και αντικειμενικότητα. Φιλοδοξία του είναι να βοηθήσει τον σημερινό πολίτη να κατανοήσει τον 21ο αιώνα.

Ένα από τα πιο σοβαρά προβλήματα που ανέδειξε η παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008 ήταν η διεύρυνση της οικονομικής ανισότητας τις τελευταίες δεκαετίες, τόσο στις αναπτυσσόμενες όσο και στις ανεπτυγμένες χώρες.
Σε αντιδιαστολή, την ίδια περίοδο η οικονομική ανισότητα μεταξύ πλούσιων και φτωχών χωρών μάλλον άρχισε να μειώνεται – κυρίως λόγω της θεαματικής ανάπτυξης της Κίνας και της Ινδίας.
Το όλο φαινόμενο απασχολεί επίμονα τον δημόσιο διάλογο, σε εθνικό αλλά και διεθνές επίπεδο. Κι αυτό γιατί, πέρα από το καίριο ζήτημα της δίκαιης κατανομής των καρπών της ανάπτυξης, η όξυνση της ανισότητας συνδέεται ευθέως με τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις σε κάθε χώρα, αλλά και με τις μορφές που θα πάρει η υπερεθνική συνεργασία στην εποχή της παγκοσμιοποίησης.

Ο Branko Milanović, ένας από τους σημαντικότερους διεθνώς οικονομολόγους σε θέματα ανισότητας, υποστηρίζει ότι το φαινόμενο εμφανίζεται κυκλικά κι ότι το επηρεάζουν καθοριστικά οι πόλεμοι, οι πανδημίες, οι μεγάλες και απότομες τεχνολογικές αλλαγές, η πρόσβαση στην εκπαίδευση και οι πολιτικές αναδιανομής του εισοδήματος σε κάθε χώρα. Tην όξυνση της οικονομικής ανισότητας στο εσωτερικό των Δυτικών χωρών o Milanović την αποδίδει στις ραγδαίες τεχνολογικές αλλαγές των τελευταίων δεκαετιών και θεωρεί ότι οφείλουμε να την αναχαιτίσουμε γιατί, μεταξύ άλλων, εκτρέφει πολιτικοκοινωνικές συμπεριφορές όπως η πλουτοκρατία στις Ηνωμένες Πολιτείες και ο εθνοφυλετικός λαϊκισμός στην Ευρώπη.
Το βιβλίο περιγράφει πώς φτάσαμε εδώ, προς τα πού πηγαίνουμε και τι μπορούμε να κάνουμε για να αλλάξουμε πορεία.

Μια εορταστική επετειακή έκδοση, µε την ευκαιρία των ενενηκοστών πέµπτων γενεθλίων του µεγάλου συνθέτη µας και µε την υποστήριξη του Μουσείου Μίκης Θεοδωράκης Ζάτουνας. Ένα ιστορικό ντοκουµέντο, ένα διαχρονικό πολιτικό κείµενο και µια παρακαταθήκη για το µέλλον µαζί. Με την προσθήκη πολύτιµου, σπάνιου, ακόµη και αδηµοσίευτου φωτογραφικού υλικού από το Αρχείο Μίκη Θεοδωράκη της Μουσικής Βιβλιοθήκης «Λίλιαν Βουδούρη» του Συλλόγου «Οι Φίλοι της Μουσικής» και το ανεκτίµητο ιστορικό αρχείο του κορυφαίου φωτογράφου της εποχής Τάκη Πανανίδη. Μια έκδοση την οποία τιµά µε έναν ιδιαίτερο χαιρετισµό ο ίδιος ο συγγραφέας·ο πολυτάλαντος και ακούραστος αγωνιστής της ∆ηµοκρατίας, ο οποίος συνεχίζει να εµπνέει όχι µόνο τον λαό αυτής της χώρας αλλά και ολόκληρης της οικουµένης